دستورالعمل مهم و تعيين‌كنندۀ ديگر در موفّقيت پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم»، شكيبايي و صبر در مواجهه با مشكلات است: «وَاصْبِرْ عَلَي ما يَقُولُون» [1]

مسلّم است كه هر كار مهمّي با مشكلات و سختي‌هايي همراه است؛ به‌ويژه اينكه اگر آن فعّاليت و مأموريت با اميال و منافع عدّه‌اي مغايرت داشته باشد. بنابراين رسالت پيامبر«صلی الله علیه و آله و سلم» كه عبارت بود از مقابله با جهالت‌ها و ظلم و ستم ستمگران و فرهنگ طاغوت و سوق دادن جامعه به سوي نيكي‌‌ها، با دشمنان متعددي مواجه بود. اوّلين عكس‌العمل بت‌پرستان و اشراف و ستمگران، خيل تهمت‌ها و نسبت‌هاي ناروا را به همراه داشت. از اين‌‌رو، خداوند براي آمادگي پيامبر، با پيشگويي برخورد آنان، به آن حضرت مي‌فرمايد: اي رسول گرامي! اين كار، صبر و استقامت لازم دارد.

هر چند صبر در مقابل مشکلات و تحمّل مصائب با تلخي همراه است؛ امّا ميوه‌اي شيرين دارد. صبر و استقامت آن حضرت در سیزده سال اوّل بعثت و پشت سر نهادن هشتاد و چهار جنگ در مدینه و موفّقيّت ایشان در فراگيري اسلام را به همراه داشت. زندگي پرفراز و نشيب پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» بيانگر اين نكتۀ مهم است كه صبر از عوامل مهم در موفّقيت ايشان به شمار مي‌آيد.

به صبر اُمّ‌ الفضائل مي‌گويند. همۀ فضيلت‌ها متوقّف بر صبر و استقامت است. اگر انسان بخواهد مُهذّب شود بايد اين صبر و استقامت را در سير و سلوک داشته باشد. اگر کسی بخواهد عالم شود، صبر مي‌خواهد، استقامت در علم مي‌خواهد. اگر کسي بخواهد فضيلتي از فضائل انساني راه پيدا کند، صبر و استقامت مي‌خواهد. پيدا کردن ملکۀ تقوا متوقّف بر صبر و استقامت است. اگر در خانواده زن و شوهر بخواهند با هم يک زندگي موفّق داشته باشند، و اولاد شايسته تحويل اجتماع دهند، بايد صبور باشند.

كسی كه در طلب رسيدن به خداوند یگانه است و كاميابي روز قيامت را در سر می‌پروراند، باید صبر و شکیبائی پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم» را سرمشق زندگی خود قرار دهد و از استقامت مسلمانان صدر اسلام پند بگیرد. پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» در طي بيست و سه سال که بار سنگین رسالت را به دوش می‌کشیدند، آن چنان آزار دیدند و اذيّت شدند كه فرمودند:

«مَا أوذِيَ نَبي مِثل مَا أوذِيت» [2]

هيچ پيامبري به مانند من آزار و اذيت نشد.

مسلمانان و پیروان مکتب رسول الله«صلی الله علیه و آله و سلم» در هشتاد و چهار جنگ طاقت فرسا شرکت کردند و با اينكه از لحاظ تعداد رزمندگان و تجهیزات جنگی، در مرتبه‌ای بسیار پائین‌تر از دشمن قرار داشتند، استقامت ورزیدند و پیروزی نهائی را به اسلام اختصاص دادند. در جنگ «ذات الرّقاع»، مسلمانان اسب و شتر نداشتند و باید مسیر جنگ را با پای پیاده طی می‌کردند و این در حالی بود که توان تهیۀ پای افزار نیز از آنان سلب شده بود و مجبور بودند مسيری که ريگزار بود را با پای برهنه طی کنند. برخی از آنان پارچه‌های کهنه که همراه داشتند را به پای خود بستند ولی این پارچه‌ها نیز نتوانست از جراحت کف پای آنان بکاهد. با پای مجروح و بدنی خسته جنگیدند و میوۀ صبر و استقامت خود را هنگام پیروزی بر دشمن چیدند.

پیروزی در هر میدانی محتاج صبر و شکیبائی است. جوانان بايد بدانند كه براي موفّق شدن در كارها به دو بال علم و عمل نياز دارند. و باید از تخصّص و تعهّد کافی برخوردار باشند. و با این دو بال، به سوی موفّقیّت و پیروزی پرواز نمایند. به دست آوردن دو بال تخصّص و تعهّد، مرهون صبر است و بدون صبر کسی صعود نمی‌کند.

انسان باید صبر را از یک دانۀ گندم بیاموزد. هنگامی که دانۀ گندم کاشته می‌شود، اوّل بايد شكفته شود، بعد ريشه پيدا كند، سپس سر از خاك بيرون بياورد و بعد سبزه پيدا كند و در ميان گل و لاي بماند، استقامت ورزد تا رشد پيدا كند و كم كم بزرگ شود و خوشه كند. پس از آن، همين خوشه می‌تواند استكمال داشته باشد. تکامل دانۀ گندم در این است که پس از تحمّل مشكلات درون خاک و استقامت در برابر گرما و سرمای خارج خاک، رشد کند و آمادۀ برداشت شود. پس از برداشت گندم را به آسیاب می‌برند و زیر سنگ آسیاب به آرد مبدّل می‌کنند و پس از آنکه آرد را خمیر کردند، او را در آتش تنور می‌گدازند تا پخته شود. اگر گندم این مراحل سخت را صبورانه تحمّل ننماید، هیچگاه پخته نمی‌شود و نمی‌تواند در راه استکمال گام نهد. وقتی از زیر سنگ آسیاب و از درون آتش تنور با سربلندی خارج شود، آنگاه انسانی آن را می‌خورد و به جزئی از بدن انسان مبدّل می‌گردد و استکمال او آغاز خواهد شد. در این صورت لیاقت طی منازل هفتگانه را در بدن انسان، پیدا می‌کند و می‌تواند به لقاء الله نائل شود. سالک باید صبر دانۀ گندم و تحمّل او در برابر شدائدی همچون سنگ آسیاب و آتش تنور را در نظر بگیرد و قدم در راه گذارد و در مواجهه با موانعی که در مسیر او ایجاد می‌شود، شکیبائی پیشه کند تا به مقصود برسد.

صبر و استقامت امیرالمؤمنین حضرت علي«سلام الله علیه» در شصت و سه سال عمر با برکت آن حضرت ستودنی است. آن امام بزرگوار علاوه بر آنکه در همۀ مصائب و مشکلات پیامبر اکرم«صلی الله علیه و آله و سلم»همواره همراه آن نبیّ گرامی بودند و رنج و زحمت مقابله با کفّار و مشرکین را تحمّل كردند، پس از رحلت حضرت ختمی مرتبت«صلی الله علیه و آله و سلم» و هنگامی که خلافت ایشان غصب شد، صبر و استقامتی به یاد ماندنی آفریدند و به تعبير خود آن حضرت، گويا خار در چشم و استخوان در گلوي داشتند. [3] و در مدّت بیست و پنج سال که به اصطلاح خانه نشین بودند، حاصل استقامت ایشان، احداث بيست و شش مزرعه برای بهره‌مندی فقرا و مستمندان بود. پس از آن هم پنج سال حکومت کردند و در آن مدّت با سه جنگ مهم و اساسی جمل، صفّین و نهروان مواجه شدند که هرکدام برای در هم شکستن صبر فولادین امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» کافی بود. امّا استقامت آن حضرت، از زوال تشيّع جلوگیری کرد. نکتۀ قابل توجّه اینکه امیرالمومنین«سلام الله علیه» در همان پنج سال حکومت، علیرغم هجوم مشکلات سیاسی و کارشکنی دشمنان، توانستند اقتصاد اسلام را در ممالک تحت حکومت خود حاکم کنند. آن چنان که می‌فرمایند: در این حکومت، فقیر و بی‌مسکن و محتاج به ازدواج وجود ندارد. [4] یک رفاه کامل از نظر خوراك، پوشاك،‌ مسكن و ازدواج، برای مردم فراهم کرده بودند. آن همه موفّقیّت و سربلندی، در پرتو صبر و استقامت نصیب امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» شد. انجام هر کاري و به سرانجام رساندن هر مأموريتي با مشکلات عديده‌اي همراه خواهد بود و انسان بايد همراه با فعاليتي که دارد، صبورانه مشکلات را تحمّل کند و به رفع موانع بپردازد.

پی نوشت ها:

[1]. المزّمّل /10: «و بر آنچه مي‌گويند شكيبا باش.»

[2]. المناقب، ج 2، ص 247

[3]. نهج البلاغة، خطبه‌ 3، ص 48

[4]. بحارالأنوار، ج 40، ص 327: «مَا أَصْبَحَ بِالْكُوفَةِ أَحَدٌ إِلَّا نَاعِماً إِنَّ أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً لَيَأْكُلُ الْبُرَّ وَ يَجْلِسُ فِي الظِّلِّ وَ يَشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْفُرَاتِ»